استان خراسان شمالی در شمال شرق کشور را به دلیل همزیستی بسیاری از اقوام و مذاهب از جمله ترک زبانها، کردها، قوم تات، ترکمن و فارس و البته بلوچ و فارس و حتی عربها به گنجینهای از فرهنگهای میشناسند. این تنوع قومیتی موجب شده تا مراسم متنوع و ملی و مذهبی فراوانی در این نقطه از ایران اسلامی برگزار شود.
به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «عصراترک»، اگرچه این رسوم در گذشتههای نه چندان دور ویژه و مختص هر قوم و زبان بودند اما امروزه و با گسترش ارتباطات و زندگی شهری بسیاری از این رسوم به محاق رفته و تنها شماری از آنها به صورت ویژه باقی ماندهاند.
آداب پیشواز رمضان در خراسان شمالی
درمنطقه خراسان شمالی از دیرباز با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان جنب و جوشهای مردم آغاز میشد و مردمان پاک و بیآلایش خالصانه خود را آماده میهمانی خدا میکنند.
با نزدیک شدن این ماه مردم استان برای نظافت خانه و کاشانه و مسجد محل خود اقدام میکنند و در واقع با نظافت و خانه تکانی به پیشواز بهار قرآن میروند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند.
دراین نظافت عمومی پیر و جوان، زن و مرد برای پاکیزگی خانه، محله و مسجد و تکایای خود دخیل میشوند، فرشهای خانه و مساجد را میتکانند و وسایل آشپزخانه مساجد را شست و شو میدهند. پس از اتمام نظافت منازل و مساجد نوبت به نظافت شخصی میرسد، در گذشته نه چندان دور در شش یا هفت حمام موجود در بجنورد قدیم جای سوزن انداختن نبود، حمامهایی چون حمام سراب، حمام جاجرمیها، کوثر، حمام نور، حمام رجاییان و حمام ملاک که دو شیفته میشدند و آتش آنها نیزلحظهای خاموش نمیشد.
بیدارباش سحری با چاوش خوانها و طبل زنی
درزمانهای گذشته تشخیص زمان دقیق سحری به دلیل نبود امکانات مشکل بود بنابراین افراد از طریق حرکت ستارهها زمان سحر را تشخیص میدادند.
عشایر و کوچ نشینان و چوپانهای خراسان شمالی چون بیشتر وقت خود را در بیابان سپری میکردند از این روش برای تشخیص سحری استفاده میکردند و در هنگام سحرنیز افراد خوش الحان با چاوش خوانی مردم منطقه را برای خوردن سحری بیدار میکردند.
در مناطقی که چاوش خوان وجود نداشت افراد با کوبیدن بر تشتهای مسی که به اعتقاد آنان موجب ایجاد فضایی معنوی شده و آرامشی خاص به فضا میبخشید مردم را به عبادت کردن و خوردن سحری دعوت میکردند.
در بجنورد در زمان سحری دو طبل نواخته میشد، طبلهایی آهنگین که هر کدام دارای معانی خاصی بودند. شنیدن صدای طبل از پشت بام حمام سراب در همسایگی مسجد حاج شیخ احمد، از شیرینترین خاطرات بسیاری از شهروندان بجنوردی است که هیچ گاه از ذهن آنان زدوده نخواهد شد. آن هم نواختن طبلی بود که قبل از اذان صبح برای بیداری مردم و صرف سحری، در پشت بام نواخته میشد.
شکل طبل از ساج چدنی بود که پوست گوسفند بر روی آن کشیده شده بود. آخرین فردی که سالها آن رامینوا خت، پیر مردی بود کوتاه قد به نام حسین که با نام نیای مادریاش شناخته میشد. «حسین خاور» نیمه شبان با تمام قدرت، طبلش را با نوایی آهنگین میکوفت تا در خلوت صبحگاهان آن روزگار که سراسر شهرمان بجنورد، درسکوتی عمیق فرو رفته بود، مومنین برای صرف سحری بیدار شوند.
در فصل زمستان که امکان بردن طبل به پشت بام حمام وجود نداشت آن را بر روی چارپایهای چوبی در وسط خیابان میگذاشتند که قبل از آن در شبهای یخبندان با ریختن بنزین و آتش زدن کف خیابان، مقداری از برف و یخ را کنار میزدند تا نواختن را شروع کنند. با کمی فاصله، تلی از هیزم را هم آتش میزدند تا به محض سرد شدن پوست آن را دوباره گرم کنند که در مجموع شش بار طبل گرم میشد.
زمان نواختن دو بار قبل از اذان صبح بود. باراول ۲٫۵ ساعت مانده به اذان و بار دوم ۱٫۵ ساعت تا مومنین برای صرف سحری فرصت داشته باشند. نواخت طبل توسط ۲عدد چوب نازک اجرا میشد که مضمون آهنگ در طبل اول پیامی فارسی را بازگو میکرد «پیرزن پیرزن پاشو پلو دم کن» و در طبل دوم با گویش ترکی بدین مضمون که «تو پلو بیشِر غازانِه دیشِر» به معنای «پاشو پلو بپز، دیگ را پایین بگذار».
در فاصله گرم کردن طبل به وسیلهٔ آتش، شیپوری را هم مینواختند تا صدای موسیقی قطع نشود. این کار با راه رفتن از مقابل گرمابه تا دروازه قبله انجام میشد. روز عید فطر و گهگاه یکی دو روز مانده به آن، نوازندهٔ طبل با گرفتن سینی گرد کوچکی در دست و گذاشتن شیپور در داخل آن، از مقابل مغازههای محل میگذشت تا هزینهٔ تعویض پوستهای پاره شده و زحمتی که در ماه رمضان برای آنها کشیده را باز ستاند. اما هنگامی که صاحب مغازه حضورش رامتوجه نمیشد با دمیدن لحظهای کوتاه در شیپور، خنده وشادمانی را به همه ارزانی میداشت ودوباره به راه میافتاد.
اواخر دهه چهل و اولین سالهای دهه پنجاه، آخرین روزهای عمر حسین خاور بود که با مرگ او، نواختن طبل وشیپور در ماه رمضان در پشتبام حمام سراب هیچگاه تکرارنشد وافسانه این نوازندهٔ تهیدست هم به بایگانی تاریخ پیوست.
درطول روز نیز هر کدام از افراد سراغ کار و بار خود میرفتند و لحظهای از تلاش برای معاش دست نمیکشیدند، کشاورزان خراسان شمالی در مواردی که ماه مبارک رمضان با فصل تابستان قرین میشد در هوای بسیار گرم در مزارع خود مشغول دروی محصول بودند و در برابر گرسنگی و تشنگی طاقت فرسا تحمل میکردند.
اما در روزهای گرم ماه رمضان که تابش آفتاب تحمل ناپذیر بود، عدهای برای خنک شدن از آب چشمهها و قنات استفاده میکردند. از جمله مقابل شهرداری مرکزی فعلی که آب پر حجمی ازچشمهٔ چرمغان به آن جا میرسید، با توجه به سرد بودن آن افراد بسیاری از جمله کسبهٔ محل و خیابانهای اطراف به آن جا میرفتند و با نشستن در حوضچهٔ کوچک چشمه، از خنکی آن استفاده میکردند. برخی افراد هم به چشمهٔ صدرآباد در خیابان منبع آب و کاریزها وقناتها تا مسیر روستای حمزا نلو میرفتند تا لحظاتی از گرمای سوزندهٔ خورشید در امان باشند.
افطاریهای ساده و سنتی
درگذشتههای نه چندان دور نوع غذاها در افطار مردم خراسان شمالی متناسب با فصلهای سال تغییر میکرد به گونهای که در فصل بهار غذاهایی هم چون «فتیر مسکه» متشکل از فتیر محلی و کره حیوانی و «یارمه» که از گندم نیم دانه، گوشت قورمه، روغن زرد و ادویه جات، استفاده میشد.
پخت فتیر (نان شیرین) نیز در این ماه بیش از سایر ماهها رونق دارد و بر روی سفرهای افطاری همواره این نان سنتی وجود دارد.
دادن افطاری توسط بزرگترهای فامیل و دعوت از کوچکترها از دیگر رسوم رایج در میان مردم این منطقه بود و پخت حلیم در ایام ماه رمضان در قهوه خانه و کافهها و توزیع آن و پخت زولبیا و بامیه و پشمک توسط قنادیها از دیگر غذاها و شیرینیهای ویژه این ایام بود که هنوز نیز رواج دارد.
آداب ویژه ماه رمضان در میان ترکمنهای خراسان شمالی
ترکمنان اهل سنت خراسان شمالی در ماه مبارک رمضان همانند سایر مسلمانان ایران و جهان آداب و رسوم و آیینهای مذهبی خاصی برگزار میکنند با این تفاوت که این قوم بیش از سایر اقوام خراسان شمالی آداب و سنن خاص خود در ماه رمضان را حفظ کرده و مراسم ویژه ترکمنها در این ماه به معنای واقعی خاص و دیدنی است.
«آی گورمک» یا دیدن هلال ماه رمضان
از دیگر آئینهایی که در بین اهالی جرگلان اهمیت بسزایی دارد، رؤیت هلال ماه رمضان است به گونهای که آنها در غروب بیست و نهم ماه شعبان در یک مکان مشخصی مثل مسجد جمع میشوند و رو به مغرب ایستاده و به آسمان نگاه میکنند زیراکه بر این باورند، دیدن هلال ماه جدای از ثواب موجب بینایی بهترها چشمها نیز میشود.
رسم بر این است که هر فرد ترکمن، چه آنها که در همان شب ماه را میبینند و چه آنها که در شبهای دیگر آن را رویت میکنند، به محض دیدن ماه، دست خود را به سمت آن دراز میکنند و به پیشانی میسایند و این کار را سه بار تکرار میکنند و میگویند: «گلجک ئیال خدای یتیرسین» یعنی خداوند دیدن این ماه را در سال آینده نیز نصیب ما گرداند.
بعد از رویت هلال، بلافاصله در مسجد محله این خبر خوش را به هم کیشان خود میدهند که اول ماه رمضان رسیده و باید برای سحر بیدار شوند.
«آغز آچ مق» یا افطاری دادن با غذاهایهای سنتی
در زبان ترکمنی به افطار «آغز آچا مق» میگویند، این اهالی در ماه رمضان معمولا نمازهای پنجگانه روزانه را در مسجد میخوانند و از این رو هنگام غروب آفتاب روزه داران منتظر هستند تا صدای اذان را بشنوند تا نمازشان را به جماعت ادا کنند و سپس افطار کنند.
هر روز یکی از خانوادههای مرزنشین خرما، اون آش یا همان آش رشته، قتلمه و یا بیشمه به مسجد میفرستند، تا نمازگزاران با آن افطار کنند و بعد از آن نمازگزاران برای از دست رفتگان و برآورده شدن آرزوهای کسانی که این افطار را تدارک دیدهاند با خواندن سورهای از قرآن حمد و سپاس خداوند متعال را میگویند.
«تراویح نامازی» یا همان نماز تروایح
از شاخصترین آئینهای سنتی رمضان که در بین این اهالی جاری میشود، برپایی نماز تراویح است به گونهای که در شبهای ماه مبارک رمضان، جمعیت عظیمی که اکثر آنها را جوانان و نوجوانان و حتی کودکان تشکیل میدهند با کلاههای سفید برای برپایی نماز عشا و نماز تراویح به مساجد میآیند.
تراویح نمازی ۲۰ رکعتی است که در قالب ۱۰ نماز دو رکعتی پس از اقامه نماز عشاء به جماعت خوانده میشود و در فاصله چهار رکعت دعای مخصوص آن قرائت میشود به این شکل که امام جماعت پس از خواندن حمد در هر رکعت، یک سوره از سورههای کوتاه قرآن مجید را میخواند.
در بسیاری از مساجد اهل سنت، از اول ماه مبارک رمضان، ختم قرآن مجید نیز انجام میشود که معمولا هر شب پنج جزء قرآن ختم و در طول ۶ روز ۳۰ جزء ختم میشود که این عبادت شبانه، روزه داران ترکمن هر شب ۲ الی ۳ ساعت طول میکشد.
با رمضان با آوای آسمانی ترکمنها
آئین رمضان خوانی از دیگر آداب و رسوم ویژه ترکمنهای مرزنشین خراسان شمالی است که در غروب روز چهاردهم از هر مسجد دو یا سه نفر از طلاب علوم دینی پس از نماز مغرب به اتفاق چند نفر از جوانان به راه میافتند و هر یک از افراد داوطلب مسیری را انتخاب میکنند و وقتی به در خانهها میرسند شعر مخصوص یا رمضان را میخوانند.
در این آیین اشعاری را با این مضمون کهای روزهداران ماه رمضان به نیمه رسید، مقاومت کنید تا نصف دیگر را روزه بگیرید، خوانده میشود و پس از هر مصرع، همراهان ندای ” الاو” یا ” الله” و «یا رمضان» سر میدهند.
صاحبخانه بنا به توانایی مالی نذرش را به عنوان هدایا به این افراد تقدیم میکند و در پایان این افراد هدایا را بین نیازمندان تقسیم میکنند.
رویت هلال ماه شوال و عید نمازی
در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان نیز درست همانند روزهای آغازین، این اهالی تلاش میکنند زودتر از دیگران هلال ماه شوال را رویت کنند تا از ثواب و برکات آن بهرهمند شوند.
بعد از رویت هلال ماه شوال، این اهالی بویژه جوانان و نوجوانان ترکمن در صبح اول وقت روز عید فطر با پوشیدن بهترین لباس، سواره و پیاده به سمت محل برگزاری نماز عید میروند تا ضمن گوش سپردن به سخنان علما و بهره مندی از ارشادات دینی، نماز عید را برجای آورند.
پس از اقامه نماز نیز اهالی به دید و بازدید اقوام، خویشاوندان و دوستان رفته و عید را تبریک میگویند و هر یک از خانوادههای ترکمن سفرهای رنگین پهن میکنند تا از مهمانان خود پذیرایی کنند و در پایان نیز برای اموات فاتحه و دعا میخوانند.
هدیه به روزه اولیها
در میان «کرمانج» ها نیز رسم است کودکانی که تازه به سن شرعی روزه داری میرسند هنگام افطار از سوی بزرگتر خانواده هدیه و چشم روشنی دریافت کنند. کودکانی هم که به سن روزهداری نرسیده، اما به دلیل علاقه به این فریضه الهیع روزه میگیرند نیز از سوی بزرگترهای فامیل جایزه دریافت میکنند.
آداب عید فطر
مردم خراسان شمالی روز عید فطر، زکات فطریه را قبل از برآمدن خورشید به متولیان تقسیم و توزیع آن و یا به خانوادههای نیازمند میرسانند و همچنین با شرکت در نماز عید فطر به سبب بهرهمندی از نعمت روزه و توفیق در برگزاری مجالس و محافل مذهبی خدا را شکر میکنند.
انتهای خبر/گ